Legionella
Legionella is een soortnaam voor bepaalde bacteriën. Legionella komt voor in alle natuurlijke zoetwatersystemen, zit in kleine hoeveelheden in ons drinkwater en kan geen kwaad zolang het water koud is of gechloord of niet verneveld wordt.
De aanwezigheid van legionellabacteriën vormt pas een gevaar voor de gezondheid als warm water vernevelt. Over gewoon water in een straal uit de kraan hoeft u zich dan ook geen zorgen te maken.
De temperatuur om voort te leven ligt bij deze bacterie tussen de 25 en 55 graden, met een optimale temperatuur van 42 graden. Legionellabacteriën vormen kolonies als warm water lang stilstaat.
Legionellabesmetting
Binnen de Legionellafamilie zijn allerlei verschillende typen te herkennen die in meer of mindere mate voor ziekte kunnen zorgen. De bacterie nestelt zich bij inademing in de longen. In principe hebben mensen voldoende afweer om de verdere groei van de bacterie in het lichaam tegen te gaan. Maar als de weerstand lager is (door leeftijd, ziekte of een verkoudheid) zijn de omstandigheden in de longen gunstig voor de bacterie.
Omdat een legionellabesmetting niet heel vaak voorkomt (in Nederland zo’n 40 keer per jaar, meestal opgelopen in het buitenland) worden de symptomen niet altijd direct herkend. Het lijkt dan of iemand griep heeft of een longontsteking. Op zichzelf is een legionellabesmetting goed te behandelen, maar de besmetting is moeilijk als zodanig te herkennen. Artsen in ons land zijn verplicht om een geval van legionellabesmetting op een centraal punt te melden.
Wanneer iemand met legionella besmet is, is dat niet besmettelijk voor anderen. De ziekte wordt niet op personen overgedragen. Dieren hebben, voor zover bekend, geen kans op een legionellabesmetting.
Hoe kan besmetting optreden?
Besmetting vindt plaats via de longen. Het inademen van fijne waterdruppeltjes (nevel of aerosolen) waarin de bacterie zich bevindt, kan leiden tot de infectie. Infectie vindt niet plaats door het drinken van besmet water. Ook is de aandoening niet besmettelijk; de ziekte kan dus niet van de ene mens op de andere worden overgedragen.
Wat bepaalt het risico?
Zoals reeds aangegeven is er een aantal ongunstige factoren aan te wijzen die kunnen leiden tot het ontstaan van de ziekte. Dit betreft:
- Er is sprake van met name stilstaand water dat is besmet met de bacterie met een temperatuur tussen de 25 en 55 graden Celcius;
- De vorming van waternevel of aerosolen;
- Inademing van de nevel; hoe langer de verblijfstijd hoe groter het risico;
- De weerstand van de betrokkene.
Wat zijn potentieel risicovolle locaties?
Zoals aangegeven is er een aantal randvoorwaarden noodzakelijk opdat het tot een besmetting komt. Als niet aan alle randvoorwaarden wordt voldaan, zal er geen besmetting optreden. Desalniettemin is het goed om een (nimmer volledig te maken) overzicht te geven van potentieel risicovolle situaties:
- Luchtbehandelingssystemen met bevochtiging
- Wateronthardingssystemen
- (Zonne)boilers
- Brandslangen
- Fonteinen
- Luchtbevochtigers
- Warmwatersproeiers
- Douches
- Hogedrukreinigers
- Zwembaden
- Circulerende tapwatersystemen
- Bedrijfswatersystemen
- Wervelbaden
- Etc.
Welke maatregelen moeten getroffen worden?
A. inventarisatie en evaluatie
Allereerst moeten de risicovolle locaties geïdentificeerd worden. Hiertoe kan onderstaand stroomschema dienen.
- Zijn er installaties aanwezig waarin sprake is van stilstaand water of circulatie van water?
Zo ja welke installaties betreft dit? Ga verder met vraag 2 - Uitgaande van de lijst in vraag 1: bevindt de watertemperatuur zich tussen 25 en 55 graden Celcius of kan dit tijdelijk optreden?
Zo ja ga verder met vraag 3 - Is er sprake van een open systeem waarbij water via verneveling vrij kan komen?
Zo ja: lijst met verdachte installaties.
Naast bovenstaande inventarisatie is het ook zinvol dat niet verdachte installaties worden onderzocht. Ondanks de zorg die veelal wordt besteed aan warmwaterinstallaties e.d. kan het voorkomen dat de systemen niet goed functioneren. Voorbeelden hiervan zijn:
- Te lage temperatuurinstelling
- Onvoldoende circulatie in afgetakte leidingen
- Slecht functionerende thermometers met als gevolg onjuiste temperatuurinstellingen
- Niet goed functionerende pompen
Ook deze aspecten moeten nader beoordeeld worden om er zeker van te zijn dat e.e.a. in orde is.
B. Keuze preventieve maatrgelen
Voorkomen moet worden:
- Langdurig stilstaand water
- Temperatuurbereik van het water tussen 25 & 55 graden
- Verneveling van besmet water
Onderstaande potentiële maatregelen hebben betrekking op één of meerdere van deze aspecten:
- Voorkom zoveel mogelijk stilstaand water of circulatie gedurende langere tijd; de stilstand kan de groei van een biofilm bevorderen. De biofilm vormt een voedingsbodem voor de Legionella bacterie;
- Spoel douches dagelijks minimaal 10 minuten door met warm water (> 60 graden Celcius)
- Voorkom verneveling of blootstelling aan nevel door daar waar mogelijk watersystemen gesloten uit te voeren
- Houd het water koel (< 20 graden) of breng het periodiek boven de 60 graden celcius; stel de temperatuur van warmwaterapparaten (boilers e.d.) in op een temperatuur van minimaal 60 graden
- Indien noodzakelijk: toepassen van aanvullende desinfectiesytemen:
- Chloreren van het water
- Ozoniseren
- In de aanvoerleiding van het koude en/of warme tapwater een UV lamp instaleren
- Pasteurisatiesystemen
Niet alle desinfectiesystemen zijn echter in alle situaties voldoende effectief of mogelijk gebleken. Middels chloreren wordt het aantal bacteriën gereduceerd maar de bacterie is vrij resistent zodat relatief hoge concentraties chloor gebruikt moet worden. Deze methode is dus niet geschikt voor drinkwatersystemen. Het installeren van een UV lamp biedt ook geen volledige zekerheid op het doden van de bacteriën. Verhitting is eigenlijk de enige echt effectieve maatregel. Middels thermostaatkranen aan het einde van tapleidingen kan het risico op verbrandigen zo veel mogelijk gereduceerd worden.
- Gebruik voor het vullen van baden e.d. (waarin water langer verblijft) schoon koud leidingwater
- Gebruik schoon koud leidingwater voor reinigingswerkzaamheden in bijvoorbeeld bevochtigingssecties van luchtbehandelingsinstallaties
- Wanneer een slang wordt gebruikt bij bijvoorbeeld het vullen van baden of reinigingswerkzaamheden (denk aan een tuinslang, brandslang) eerst zoveel mogelijk doorspoelen zonder nevel
- Onderhoud systemen waarin zich langere tijd water bevindt. Onderhoudsadvies:
- Het recirculatiewater dagelijks na werktijd verversen
- Wekelijks inspecteren op aanwezigheid van aanslag en algen
- Halfjaarlijks schoonmaken en ontsmetten
- Laat nooddouches en oogdouches periodiek doorstromen
- Indien er keuze is: laat bij de aanleg van douches het heet en het koud water vlak bij het tappunt samenkomen
Zijn metingen noodzakelijk?
De aanwezigheid van Legionella bacteriën is vrijwel in alle situaties aantoonbaar. Wat voorkomen moet worden is een oncontroleerbare vermenigvuldiging van de bacteriën. Preventie is derhalve het advies. De energie moet met name gestoken worden in een risicobeoordeling van de betreffende installaties en het treffen van de noodzakelijke aanvullende maatregelen zoals hierboven geformuleerd. Het vinden van een lage concentratie aan Legionella bacteriën is geen garantie voor de toekomst. Wel geven metingen een weergave van de momentane situatie. Metingen kunnen tevens worden uitgevoerd als controlemiddel nadat de preventieve maatregelen zijn uitgevoerd (monitoring). Voor de UT zijn metingen gepland in de het douchewater van het sportcentrum en de zwembaden.
Links naar meer informatie
Literatuur
Infectieziekten Bulletin 9.3 1998 Respiratoire infecties, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu
Olffen, E; Legionella is te voorkomen. NVVK info 8.2 (mei 1999)
Ottolander, G. Interne Geneeskunde
Presentatie: “veteranenziekte”, 9 juni 1999, ir. L. Hartmans